ΕΥΤΥΧΙΑ ΜΟΥΡΙΚΗ (ΜΟΡΙΚΗ) – Η ΜΑΝΑ ΤΗΣ ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗΣ – Άρθρο Σπύρου Τζόκα

Γράφει ο Σπύρος Τζόκας, Πανεπιστημιακός – Συγγραφέας

⸎ «Η ΜΙΚΡΗ ΙΣΤΟΡΙΑ». Το εγχείρημα της εξιστόρησης των ατομικών ιστοριών, ανθρώπων, όπως της  Ευτυχίας Μουρίκη (ή Μορίκη),  που δεν έχει συμπεριληφθεί στον κατάλογο των «ιστορικών προσωπικοτήτων», καθώς και η αφήγηση επεισοδίων του παρελθόντος είναι ίσως ένα από τα ακανθώδη ζητήματα της ιστορικής επιστήμης, τόσο στο μεθοδολογικό, όσο και στο ιδεολογικό πεδίο.

⸎ ΤΑ ΧΝΑΡΙΑ της εξιστόρησης  μας μεταφέρουν στις ανθρώπινες και ηρωικές στιγμές της ένδοξης εθνικής μας αντίστασης. Στα χρόνια της φωτιάς. Συνομιλώντας με  την Ευτυχία Μουρίκη, τη Μάνα της Καισαριανής, έρχεται στο μυαλό μου η φράση του  Έρνεστ Χεμινγουαίη «Τον άνθρωπο μπορείς αν θες να τον εξοντώσεις, αλλά δεν μπορείς να τον νικήσεις». Αναφέρομαι σε όλους αυτούς που σήκωσαν τα όπλα για να υπερασπίσουν την πατρίδα τους, που αγωνίστηκαν στη συνέχεια για έναν δικαιότερο κόσμο, που βασανίστηκαν, φυλακίστηκαν, εξορίστηκαν, προδόθηκαν, αντιμετώπισαν τον θάνατο και δεν λύγισαν. Μιλώ για τους αλύγιστους. Στην κατηγορία αυτή ανήκει και η «Μάνα της Καισαριανής». Σπουδαίος τίτλος, εξαιρετικά τιμητικός. Όπως ο δάσκαλος και ποιητής Κώστας Καλατζής υμνεί την Μάνα στο ποίημα του: «Έγινες μάνα μας κι αδελφή μας κι η Παναγιά η καπετάνισσα…..»

⸎ Η ΜΑΝΑ ΤΗΣ ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗΣ….. καμία έπαρση για τη σεμνή αγωνίστρια, που σε κερδίζει από την πρώτη στιγμή με την ευγένεια, την καλοσύνη και την μετριοφροσύνη της.: «Δεν είμαι νομίζω τίποτα το ιδιαίτερο» λέει η ίδια και συνεχίζει: «Το ίδιο ήμουν εγώ, το ίδιο ήταν και οι άλλες συντρόφισσες. Δεν έγινα εγώ ο ξεχωριστός άνθρωπος.  Όπως όλοι οι άνθρωποι, όπως όλες οι αγωνίστριες, όπως όλοι οι αγωνιστές. Μα, γιατί με λέτε «μάνα», ας πούμε. «Γιατί με φωνάζετε μάνα»; Ρωτούσα. «Μα για τις πράξεις σου..» μου απαντούσαν».

⸎ Η ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΚΑΙ Η ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ έγινε το 1998. Η Ευτυχία Μουρίκη μου έκανε την τιμή να παρουσιάσει το ιστορικό μου λεύκωμα «Καισαριανή, η φυσιογνωμία μιας Πόλης». Μια βραδιά με εξαιρετική συναισθηματική φόρτιση που μύριζε Καισαριανή, αν αυτό είναι αντιληπτό σήμερα. Το σημαντικότερο, όμως, ήταν ότι λίγες μέρες πριν την παρουσίαση αυτή είχα την ευκαιρία και τη χαρά να συνομιλήσω με την Μάνα της Καισαριανής και να διασώσω αρκετά από αυτά που μου είπε.

⸎ Η ΕΥΤΥΧΙΑ ΜΟΥΡΙΚΗ γεννήθηκε στις 5 Μαϊου του 1926 στη Χίο. Ο πατέρας της ήταν Σμυρνιός. Έχασε νωρίς τη μάνα της.  Το 1933 έρχεται στην Αθήνα και κατοικεί στην Καισαριανή.  «Εγώ έχω συνηθίσει την Καισαριανή, την πάνω και την κάτω……. και εκεί βρήκα καταφύγιο και αγάπη». Θυμάται τις ιστορίες της μικρασιατικής τραγωδίας: «Το 22 ο πατέρας μου έσφαξε τον Τούρκο με την ξιφολόγχη και γλυτώσανε εφτά άνθρωποι  και πέσανε στη Θάλασσα και πλησίασαν  τα συμμαχικά καράβια……… Οι σύμμαχοι έκαναν μεγάλη μπαμπεσιά, καθώς ενώ καβάλησαν τα καράβια τα εγγλέζικα και τα γαλλικά, τους έκοψαν τα σχοινιά για να  μην ανέβουν πάνω. Και όσοι ανέβηκαν με το έτσι θέλω, γιατί ο πατέρας μου ήταν πολύ ψηλός και σωματώδης τους συνέλαβαν και τους παρέδωσαν στους Τούρκους».

⸎ Η ΣΤΡΑΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ. Η Ευτυχία Μουρίκη ήταν μόλις 16 χρόνων, όταν οργανώθηκε στην «Λεύτερη Νέα» (προπομπός της ΕΠΟΝ). Έτσι ξεκίνησε την αντιστασιακή της δράση και ακολούθησε μέσα από τις γραμμές της ΕΠΟΝ και, μέχρι το Δεκέμβρη του ’44, είχε υπό τις διαταγές της λόχο γυναικών του ΕΛΑΣ. Στο ΚΚΕ εντάσσεται μετά την εκτέλεση των 200 κομμουνιστών.

Αρχείο ΚΕΜΙΠΟ. Ανάμεσα στους συναγωνιστές της Νίκο Τζανέτη (δεξιά της), Γιώργο Οικονόμου (αριστερά της) και ο Πέτρος (όρθιος).

Αρχείο ΚΕΜΙΠΟ. 1^η Νοέμβρη 1944. Παρέλαση γυναικών του 4^ου Τάγματος ΕΛΑΣ Καισαριανής.

⸎ Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΙΑΚΗ ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗ,  η ελεύθερη Καισαριανή φωτίζει το πρόσωπο της: «Είχε καθαρίσει η Καισαριανή, ήταν ελεύθερη μήνες πριν οι Γερμανοί φύγουν, σχεδόν από τον Μάη, όταν εκτελέστηκαν οι 200».

⸎  ΤΟΝ ΙΟΥΝΗ ΤΟΥ  1944 η Ευτυχία θυμάται ότι έγινε μια από τις πιο αιματηρές μάχες που γνώρισε η συνοικία μας. Οι πληροφορίες είχαν κυκλοφορήσει από νωρίς. Μπουραντάδες, τσολιάδες με υποστήριξη των Γερμανών θα χτυπούσαν την ελεύθερη περιοχή της Αθήνας. Η Ευτυχία αναφέρει τις εντολές: «Σε περίπτωση οπισθοχώρησης  να μην φύγουμε προς το βουνό, αλλά μέσα στις γειτονιές».   

Όλη τη νύκτα η Καισαριανή ήταν επιφυλακή, άντρες και γυναίκες.  Η μάχη άρχισε ξημέρωμα, 6.00 η ώρα. Ο αγώνας ήταν άνισος, καθώς δεν ήταν μόνον οι μπουραντάδες και οι τσολιάδες, ήταν και οι Γερμανοί. Ίσως ήταν η πρώτη φορά που είχαν φέρει τόση μεγάλη δύναμη. Η Ευτυχία περιγράφει:  «οι Γερμανοί δεν ήταν τόσα κορόιδα, φαίνεται σκέφτηκαν σκοτωθείτε πρώτα εσείς και από πίσω είμαστε εμείς, τους έβαζαν πάντα μπροστά τους τσολιάδες».

 Όταν οι εχθρικές δυνάμεις κατέβηκαν από τον Υμηττό οι μαχητές της Καισαριανής υποχώρησαν προς τις γειτονιές των ανατολικών συνοικιών, όπως ήταν η εντολή, εκτός από την ομάδα του Απόλλωνα που αποκλείστηκε στο βουνό και είχε το αιματηρό τέλος. Οι τσολιάδες και οι λοιποί προέβησαν σε λεηλασίες και καταστροφές. Η Ευτυχία περιγράφει: «Αυτοί λοιπόν ανεβήκανε, βάλανε φωτιά, κάψανε όλο το κομμάτι αριστερά προς το ρέμα ανεβαίνοντας στην Καισαριανή, γιατί αυτοί εκεί μας εντοπίζανε, κάψανε και τις παράγκες στον Άγιο Νικόλαο και ανεβήκανε. Αλλά ήταν η τελευταία φορά που έκαψαν την επάνω Καισαριανή, δεν ξαναφήσαμε ούτε χαφιές να ξεμυτίσει».  

⸎ ΤΑ ΟΠΛΑ ΤΩΝ ΑΓΩΝΙΣΤΩΝ ήταν περιορισμένα και η κάθε σφαίρα μετρημένη. Αυτόματα όπλα είχαν μετρημένοι. Έτσι της πήραν και το πρώτο όπλο της Ευτυχίας, το οποίο είχε αρπάξει από γερμανοτσολιάδες. Το δεύτερο, όμως, όπως και η ίδια λέει το κράτησε και το είχε στο προσκεφάλι της. «Είδα τους δυο χαφιέδες να κάθονται σε ένα μαντράκι. Πέρασα δίπλα τους, πλησίασα, όρμησα πάνω στον ένα, και του έβαλα το χέρι στην πλάτη. Τον αφόπλισα και του πήρα το όπλο. Μετά το πήραν οι δικοί μου, ο λοχαγός μας και ο ταγματάρχης μας… μ’ έφεραν στο φιλότιμο όταν κάναμε συνέλευση. -‟Έλα τώρα, Ευτυχία, να είμαστε εμείς χωρίς όπλο, με ένα πιστόλι και μία χειροβομβίδα, και συ να κρατάς όπλο;” Αυτά μου είπαν και μου το πήραν. Τη δεύτερη φορά δεν θα μου το πάρετε»  τους είπα. Και τη δεύτερη φορά απόκτησα αυτόματο σε μια μάχη στη Φορμίωνος. Αυτό το κράτησα μόνιμα. Πως; Δίναμε μάχη στη Φορμίωνος με κάτι φλόμπερ. Σκοτώνω με το φλόμπερ έναν ταγματάρχη τσολιά – Φορμίωνος και Υμητ­τού. Έτρεξα αμέσως να πάρω το όπλο του, τα ρούχα του και τα παπούτσια του, γιατί ήξερα ότι οι δικοί μας ήταν χωρίς ρούχα και άρβυλα. Τα πήρα. Και λέω στον ταγματάρχη μας: Δεν πρόκειται να μου πάρετε το αυτόματο τώρα. Με αυτό κοιμόμουν, με αυτό σηκωνόμουν. Τον Δεκέμβρη που τραυματίστηκα, με αυτό πολεμούσα να ρίξω αεροπλάνα».

⸎ Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ 7^Ης  ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1944 ήταν  επίσης αιματηρή μάχη που δόθηκε από τον Άγιο Νικόλαο μέχρι τη Φορμίωνος. «Ήρθαν αυτοί από τον Άγιο Νικόλαο, ήταν μπουραντάδες, τσολιάδες, χίτες. Η γειτονιά την περίοδο εκείνη ήταν τελείως ελεύθερη, δεν φοβόμασταν, κατεβαίναμε μέχρι κάτω το Παγκράτι…… Αυτοί φαίνεται είχαν θυμώσει με αυτά που έβλεπαν και οι πληροφορίες συνέκλιναν για επίθεση, με τη συνδρομή των Γερμανών. Και στη μάχη αυτή απέτυχαν να αλώσουν την Καισαριανή».

⸎ Η ΕΥΤΥΧΙΑ ΔΕΝ ΠΑΡΑΛΕΙΠΕΙ ΝΑ ΕΞΑΡΕΙ ΤΟ  ΗΘΟΣ ΤΩΝ ΑΓΩΝΙΣΤΩΝ: «Ο αιχμάλωτος ήταν ιερός και στην Κατοχή αλλά και στη διάρκεια της λευτεριάς. Από τον Οκτώβρη μέχρι τον Δεκέμβρη του ’44, διάστημα κατά το οποίο πιάσαμε πολλούς ταγματασφαλίτες και δωσίλογους, κανέναν δεν πειράξαμε. Έπεφτε ο κόσμος πάνω τους, όταν πιάναμε τους δωσίλογους, για να τους λιντσάρει, κι εμείς τους γλιτώναμε. Πεινούσαμε εμείς και ταΐζαμε τους αιχμαλώτους. Ποιος μας τα δίδαξε εμάς αυτά; Αυ­τοί που έκαναν τους νόμους, τα τηρούν; Τα τήρησαν ποτέ; Πριν καν σε πιάσουν, άδικα ή δίκαια, κοίταζαν να σε ξεκάνουν».

Αρχείο ΚΕΜΙΠΟ – φωτογραφία Βασίλη Τσακιράκη. Το επιτελείο του Προτύπου Τάγματος στα σκαλιά του Σχολείου Βενιζέλου, όπως είναι γνωστό, στην κεντρική λεωφόρο της Καισαριανής, τον Νοέμβριο του 1944. Στην 1η σειρά 1ος από αριστερά ο Κώστας Βένιος (γ΄ καπετάνιος Τάγματος), 2ος ο Παναγιώτης Αρώνης από τον Βύρωνα (α΄ καπετάνιος Τάγματος), 3ος ο Ορέστης Βαλαλάκης (στρατιωτικός διοικητής Τάγματος), 4ος ο Γιάννης Σταθάτος (β΄ καπετάνιος Τάγματος) και 5ος ο Μάνος Ιωαννίδης από το Παγκράτι (επιτελής Τάγματος). Στη 2η σειρά 1ος από αριστερά ο Ορέστης Καζόλης από την Καισαριανή (καπετάνιος Λόχου, σκοτώθηκε σε μάχη λίγες ημέρες αργότερα στα Ιλίσια), 2ος ο Αντώνης Στριλάκος (καπετάνιος Λόχου), 3ος ο Γιώργος Βουτυράς (καπετάνιος Λόχου) και 4ος ο Σόλων Ψωμιάδης από την Καλλιθέα (καπετάνιος Λόχου). Στην 3η σειρά 1ος από αριστερά ο Γιώργος Στριλάκος (καπετάνιος Λόχου), 2ος ο Νίκος (;) (καπετάνιος Λόχου), 3ος ο Γιάννης Σταυρόπουλος από την Καλλιθέα (καπετάνιος Λόχου) και 4η η Ευτυχία Μορίκη από την Καισαριανή (καπετάνισσα Λόχου γυναικών).

⸎  «Η ΜΟΙΡΑ ΤΩΝ ΑΓΩΝΙΣΤΩΝ».  Η Ευτυχία στρατεύθηκε από νεαρό κορίτσι στην Αντίσταση. Πρόσφερε αρκετά και έθεσε πολλές φορές τη ζωή της σε κίνδυνο. Και όμως…. Ακολούθησε την μοίρα των αγωνιστών. Όχι μόνο δεν δικαιώθηκε για τους αγώνες της, αλλά αντίθετα λοιδορήθηκε και τιμωρήθηκε από τους δοσίλογους και τους ταγματασφαλίτες, συνεργάτες των Γερμανών.   Η Ευτυχία Μουρίκη τραυματίσθηκε αρχικά στο πόδι  στις 3 του  Δεκέμβρη στη με­γάλη διαδήλωση, αλλά συνέχισε στο πεδίο της μάχης.  Στην Ιπποκράτους βοηθούσε έναν τραυματία, όταν  την τραυματί­ζουν άσχημα και τη συλλαμβάνουν.

⸎  ΣΤΟ ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΟ  ΤΜΗΜΑ ΤΗΣ ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗΣ. Μεταφέρεται στο Α.Τ Καισαριανής, όπου  υφίσταται απίστευτα βασανιστήρια και εξευτελισμούς, που θα υποσκάψουν σοβαρά την υγεία της.  Εκεί έμεινε απομονωμένη τρεισήμισι μήνες, χωρίς κανένας να ξέρει πού βρίσκεται και βασανίστηκε απάνθρωπα. Στη συνέχεια μεταφέρεται στις φυλακές Αβέρωφ, όπου  κρατήθηκε ως υπόδικη μέχρι τις 5 Μάη του 1947.

⸎ ΣΤΗ ΔΙΚΗ Η ΕΥΤΥΧΙΑ ΣΥΓΚΛΟΝΙΣΕ: «Κύριε εισαγγελέα, κύριοι ένορ­κοι, με δικάζετε για τις μάχες που πολέμησα, επειδή πήρα μέρος στην αντίσταση ενάντια στον ξένο και τον ντόπιο κατακτητή για να ελευθερωθεί η πατρίδα μου και να ζήσω, να μορφωθώ και να γίνω χρήσιμος άνθρωπος στην κοι­νωνία. Και όμως, αντί γι’ αυτά φυλακίζομαι και βασανίζομαι απάνθρωπα. Σήμερα βρίσκομαι εδώ άρρω­στη, σακατεμένη, και με καταδικάζετε. Εσείς, όμως, πού ήσα­σταν εκείνο τον καιρό;» Καταδικάζεται σε θάνατο αλλά η ποινή της μετατρέπεται σε ισόβια, καθώς, την περίοδο της Κατοχής, ήταν ανήλικη.

Πηγαίνοντας στη Χαλκίδα για να αντιμετωπίσει το Δικαστήριο (1949). Φωτό από βιβλίο «Ευτυχία Μορίκη. Η ‟μάνα” της Καισαριανής» της Άννας Μπαλλή, εκδόσεις Μαραθιάς, 2008.

Ο γάμος της με τον Τάσο Γράβαρη (1956). Φωτό από βιβλίο «Ευτυχία Μορίκη. Η ‟μάνα” της Καισαριανής» της Άννας Μπαλλή, εκδόσεις Μαραθιάς, 2008.

⸎  Ο ΓΑΜΟΣ. Στις δύσκολες αυτές ώρες για την Ευτυχία έρχεται ως από μηχανής Θεός, ο αγαπημένος της Τάσος και της κάνει πρόταση γάμου Στην αρχή αρνείται, αλλά στη συνέχεια πείθεται. Παντρεύτηκε στις 11 Οκτώβρη του 1956. Αφού παντρεύτηκε, άλλαξε το όνομα της, άλλαξε σπίτι, και στη γειτονιά του πατέρα της και της αδελφής της είχε διαδοθεί ότι είχε πεθάνει. Άλλοι έλεγαν πως είχε  πεθάνει, άλλοι ότι έφυγε στο εξωτερικό. Κα­νένας δεν ήξερε πού είναι.

ΠΗΓΕΣ

1. Σημειώσεις από τη συνομιλία Σπύρου Τζόκα με την Ευτυχία Μουρίκη,
2. Άννα Μπαλλή «Ευτυχία Μορίκη. Η ‟μάνα” της Καισαριανής», εκδόσεις Μαραθιάς, 2008,
3. Μαρτυρίες Αγωνιστών, Ευτυχία Μουρίκη, Αρχείο ΚΕΜΙΠΟ.

Αρχείο ΚΕΜΙΠΟ. 27 Σεπτεμβρίου 1944. Παρέλαση του ΕΛΑΣ στην (ήδη απελευθερωμένη) Καισαριανή. Η Μορίκη ανάμεσα στους συναγωνιστές της Ορέστη Μπετζόλη (δεξια της) και Παναγιώτη Αρώνη (αριστερά της).